De hiërarchie van bewustzijn en zekerheid in de klassieke soefi-doctrine

Inleiding

Binnen de klassieke soefi-traditie vormt het bewustzijn de kern van spirituele ontwikkeling. De reis van de mens begint bij de identificatie met het lichamelijke zelf, maar leidt uiteindelijk naar een verfijnde staat van innerlijke realisatie en goddelijke nabijheid. Deze transformatie wordt beschreven in termen van drie graden van zekerheid (ʿilm al-yaqīn, ʿayn al-yaqīn, Ḥaqq al-yaqīn), die niet alleen spirituele niveaus aanduiden, maar ook overeenkomen met een hiërarchie van menselijke identiteit: de geleerden, de gnostici en de geliefden. Deze inleiding verkent hoe het bewustzijn zich losmaakt van het fysieke en zich opent voor de geheimen van de goddelijke werkelijkheid.

De ontbinding van het lichamelijke zelfbeeld

Op het niveau van bewustzijn begint de Sufi-student het idee los te laten van zichzelf als een lichaam. Soms ervaart hij zichzelf als lichamelijk, andere keren als een entiteit die losstaat van het lichaam. Wat voor soort entiteit hij werkelijk is—de staat van gevoel gescheiden van het lichaam—is echter nog niet duidelijk. Deze staat kan niet worden bereikt door louter kennis; het is geen ervaringsvorm die via weten toegankelijk is. Deze fase van bewustzijn is de moeilijkste in het spirituele leven. Het bewustzijn wordt geconfronteerd met tegenstrijdige impulsen: de ene keer ziet men zichzelf als dienaar (ʿabd), de andere keer als goddelijke entiteit (ilāh), wat leidt tot verwarrende spirituele sensaties. Degene die zichzelf als god beschouwt in deze fase, kan zelfs het niveau van heiligheid (wilāyah) als een verlaging ervaren. Hij kan zijn waarden loslaten en terugvallen in een volledig lichamelijk bestaan.

De drie graden van zekerheid (yaqīn) in de soefi-traditie

De klassieke soefi-doctrine kent drie graden van zekerheid:

Graad	Betekenis volgens Hujwīrī (ca. 465/1072)
ʿilm al-yaqīn	Kennis van religieuze praktijk (muʿāmalāt) volgens Allāhs geboden
ʿayn al-yaqīn	Kennis van de stervensstaat (naẓʿ) en het moment van vertrek uit deze wereld
Ḥaqq al-yaqīn	Onthulling (kashf) van de goddelijke visie die in het Paradijs zal worden geopenbaard

Bron: Hujwīrī, Kashf al-Maḥjūb (cf. Ernst, 1999)

Data Hujwīrī (ca. 465/1072; raḍiyAllāhu ʿanhu) beschreef de drie graden van zekerheid als volgt: “Voor de Sufi betekent ʿilm al-yaqīn de kennis van de religieuze praktijk (muʿāmalāt) in deze wereld, volgens Allāhs geboden. Met ʿayn al-yaqīn bedoelen zij kennis van de staat van sterven (naẓʿ) en het moment van vertrek uit deze wereld. En met Ḥaqq al-yaqīn bedoelen zij de onthulling (kashf) van de goddelijke visie (van Allāh Ta’ālā), die in het Paradijs zal worden geopenbaard, evenals de aard ervan.”

Het pad van de muḥaqqiqūn en de spirituele lezing van de Sunnat-Allāh

Voor de mensen van het ware geloof (muḥaqqiqūn) begint op dit niveau de handeling van “lezen”—niet als intellectuele activiteit, maar als spirituele waarneming. Het systeem dat Sunnat-Allāh wordt genoemd, wordt dan begrepen in zijn diepere dimensie. De “waarom” achter “wat” Rasūl Allāh ﷺ bracht, wordt geopenbaard op het niveau van Ḥaqq al-yaqīn.

Op dat station wordt men ḥanīf—een zuivere aanbidder, vrij van associatie (shirk). Zijn geloof in de Ene, genaamd Allāh, wordt werkelijk. Hij wordt gezuiverd van de spirituele kracht van “harteloze ontdekking” (kashf-i ẓulmānī) en verkrijgt de kracht van “zorgzame ontdekking” (kashf-i Noorani). Hij begint de geheimen van de Heilige Qurʾān waar te nemen tot aan de Dag des Oordeels. Degene die deze staat bereikt, wordt ʿĀrif genoemd—een bewuste gnosticus.

Misvattingen over spirituele posities

Veel mensen uit de groep van navolgers (ahl al-taqlīd) beschouwen bepaalde individuen als heiligen (Awliyāʾ) en zelfs als geschikt voor de status van Ghaus of Quṭb—spirituele centrale autoriteiten. Deze personen kunnen zichzelf als bezitters van die posities zien, terwijl hun spiritueel begrip niet meer is dan een kleine stroom water uit de fontein van heiligheid (wilāyah). Daarom:

• ʿilm al-yaqīn is de rang van de religieuze geleerden (ʿulamāʾ) vanwege hun correcte naleving van Allāhs geboden.
• ʿayn al-yaqīn is het station van de gnostici (maqām al-ʿārifīn) vanwege hun voorbereiding op de dood.
• Ḥaqq al-yaqīn is het vernietigingspunt van de geliefden (fanāgāh al-dustān) vanwege hun afwijzing van alle bestaande wezens en dingen (mawjūdāt).

Conclusie: hiërarchie van bewustzijn en identiteit

Deze drie graden van zekerheid corresponderen met een drievoudige hiërarchie van menselijke identiteit:

Graad van zekerheid	Spirituele identiteit
ʿilm al-yaqīn	De geleerden (ʿulamāʾ)
ʿayn al-yaqīn	De gnostici (ʿārifīn)
Ḥaqq al-yaqīn	De geliefden (muḥibbīn)

Deze hiërarchie vormt de kern van de klassieke soefi-opvatting van spirituele ontwikkeling en bewustzijn.

Bronnen

• Hujwīrī, ʿAlī ibn ʿUthmān. (n.d.). Kashf al-Maḥjūb. Dār al-Kutub al-ʿIlmiyya.
• Ernst, C. W. (1999). The Shambhala Guide to Sufism. Shambhala Publications.
• Al-Ghazālī, Abū Ḥāmid. (n.d.). Iḥyāʾ ʿUloom al-Dīn. Dār al-Fikr.
• Al-Ṭaḥāwī, A. J. (n.d.). ʿAqīdah al-Ṭaḥāwiyyah. Diverse edities.