Ilm-al Nafsiat
Inleiding
Deze verkorte verhandeling heb ik geschreven naar aan aanleiding van mijn islamitische studie. Daarnaast heeft een soenniet broeder eerder de vraag bij mij neergelegd om naast godsdienstsociologie ook iets te schrijven over godsdienstpsychologie.
Psychologie heeft niets anders te maken dan het communicatieproces tussen individuen, maar ook het eigen bewustzijn. Psychologie als hoofdgebied kent vele aftakkingen zoals organisatiepsychologie, klinisch psychologie, gezondheidspsychologie, onderwijspsychologie, humanistische psychologie, maar ook godsdienstpsychologie. Vooral deze laatste gaan wij in deze verhandeling behandelen.
Wat is (godsdienst)psychologie?
Godsdienstpsychologie bezien vanuit het raamwerk van de islam is de wetenschap van de nafs (eigen psyche) en refereert naar de medisch wetenschappelijke en filosofische studie van de nafs zoals het floreerde in het islamitische tijdperk van ontwikkeling, ook wel Golden Age van de islam genoemd. Het is een wetenschappelijk vakgebied, dat het effect, de inhoud en het wezen van geloofsovertuiging voor de individuele mens onderzoekt. De concepten die door islamitische wetenschappers in dit middeleeuwse tijdperk (Golden Age) geschreven zijn, zijn de fundamenten geweest voor de ontwikkeling van de moderne kijk op psychologie in de 21ste eeuw. Er zijn grote boekwerken verschenen aan de hand van volmaakt geleerde islamieten. Deze boeken die vertaald zijn in het Engels en andere moderne talen zijn te vinden in genormeerde boekhandels. Ibn Sina schreef het boek ‘Floating Man’ wat gaat over self-awareness en al-Farābi het boek On the Cause of Dreams waarin hij eerst onderscheid maakt tussen de interpretatie van dromen en de aard ervan en de oorzaken van dromen.
Godsdienst wordt door godsdienstpsychologen geschetst als een sociaal systeem, dat individuen bindt in een morele samenleving. Het wordt vaak zodanig beschreven als een kring, maar daarmee is het eigenlijk het object van de godsdienstsociologie geworden, omdat de kring of samenleving een groep mensen zijn en geen aparte individuen. De godsdienstpsycholoog zoekt dus vanuit deze invalshoek naar een weg om bij de mensen begrip te vinden voor het handelen, de ontplooiing en de belevenis van het godsdienstige volk. Dit volk zijn de belijders van de verplichte vijf islamitische zuilen: iman, namāz, saum, zakāt en hajj.
Het psychologisch contract
Wanneer iemand bij een onderneming gaat werken worden er nadrukkelijke afspraken gemaakt over het salaris en secundaire arbeidsvoorwaarden, het aantal uren dat gewerkt wordt, de opdrachten die uitgevoerd moeten worden, aan wie verantwoording afgelegd moet worden, en tegenwoordig over tertiaire zaken als het volgen van (aanvullende) opleidingen en trainingen. Dit bevat slechts een deel van het totale pakket van overtuigingen dat een werknemer heeft ten aanzien van de relatie met de werkgever. Het psychologisch contract wordt omschreven als de overtuigingen van de werknemer over de relatie en contract tussen de werkgever en werknemer inzake de beloftes, verwachtingen en verplichtingen tussen de twee partijen.
Daarentegen, het geloofsovertuigingscontract dat de moslim afsluit met Allah Ta’ālā, is dat hij zich zal houden aan de voorschriften van de islam zoals die in de Shari’ah (Qur’ān en Ahadīth) voorkomen. Dat wil zeggen dat die moslim op de eerste plaats Iman (geloofsovertuiging) heeft op wat in Imān-i-Mufassal staat, namelijk: “Amanto bi’llāhi wa malaa-i-katihie wa Kutubihi wa Rusoolihi wal-yauwmiel aagrie wal-qadri gairihie wa sharrihie mienallahi Ta’ālā wal ba’si ba’dal maut.”
Ik geloof in Allah, Zijn Engelen, Zijn Boeken, Zijn Boodschappers (Profeten), de Dag des Oordeels, dat het Goede en het Kwade aan Allāh’s Wil onderworpen is en op de wederopstanding na de dood.
Vervolgens zijn de contractverplichtingen jegens Allah het verrichten van de dagelijkse gebeden (vijf keer per dag), het vasten in de heilige maand Ramadān Sharīf, het geven van zakāt (aalmoezen) over uw positieve vermogensbestanddeel, het verrichten van hadj (eenmalig in uw leven, te rekenen vanaf volwassen leeftijd). Dit zijn verplichtingen die u persoonlijk moet doen waarop u ook persoonlijk afgerekend gaat worden op de Dag des Oordeels. Uiteraard kunnen er omstandigheden voorkomen waarbij u niet in staat bent om aan de bovengenoemde islamitische contractverplichtingen te voldoen, zoals het vasten. Een reden kan zijn dat u ernstig ziek bent, in dat geval vast u op een later tijdstip als kazaa (inhaal) saum (vasten). Vanuit deze godsdienstpsychologische invalshoek bezien openbaart Allāh Ta’ālā in de Heilige Qur’ān:
يٰأَيُّهَا ٱلَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ ٱلصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى ٱلَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ
“O, jullie gelovigen, het vasten is je voorgeschreven, zoals het degenen die vóór je waren was voorgeschreven, opdat je vroom zult zijn.
أَيَّاماً مَّعْدُودَاتٍ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضاً أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى ٱلَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ
Voor een zeker aantal dagen (zul je vasten) maar wie onder jullie ziek is, of op reis, vaste een aantal andere dagen – er is een losprijs voor degenen, die niet kunnen vasten – het voeden van een arme. Maar hij, die vrijwillig goed doet, het zal beter voor hem zijn. Het vasten is goed voor je, indien je het beseft”.Surah al-Baqarāh (de koe) H2, verzen 183 -184
Tafsir (Uitleg)
O, gij gelovigen, het vasten is u voorgeschreven voor een bepaald aantal dagen, het is gezegd dat dit betekent: vasten is u voorgeschreven: gij onthoudt zich van eten en drinken en geslachtsgemeenschap vanaf fajr (de dageraad gebed) of vanaf het tijdstip men slaapt voordat de dageraad gebed is begonnen, (zelfs zoals het was voorgeschreven aan degenen vóór jullie) voor de mensen van het Boek, (opdat gij moogt weren (het kwade)) dat u kunt afweren van eten, drinken en geslachtsgemeenschap na Isa (de laatste nacht gebed) of voor het slapen gaan na het laatste avondgebed. Dit wordt echter opgeheven door de verzen: (Het is u geoorloofd te gaan tot uw vrouwen in de nacht van het vasten) en (en eet en drinkt totdat de witte draad wordt onderscheiden van jou naar de zwarte draad van de dageraad).
Bovenstaande uitleg geeft u een inzicht in uw psychologische behoefte. Allah weet dat de nafs van de mens (man en vrouw) individuele verlangens heeft. Dit vers is dus een individueel contract tussen de Schepper en Zijn schepping.
Groepsdynamiek en self-awareness
Ieder lid van een groep neemt een eigen complex van behoeften, verwachtingen, middelen, vaardigheden en vroegere groepservaringen met zich mee. Groepsdynamiek, de interactie tussen de leden, is een subtiel en ingewikkeld proces dat zich niet makkelijk laat traceren. Als je probeert die complexiteit te verkleinen, loop je kans bepaalde feiten over het hoofd te zien. Anderzijds moet je die complexiteit ook in categorieën kunnen onderbrengen, om niet door de diverse groepsfuncties in de war te worden gebracht.
Vaak denken mensen dat zij door hun werkzaamheden of betrokkenheid bij bepaalde taken zoals begeleiden van minder begaafde mensen een enorme kennis hebben opgedaan. Zij gebruiken deze opgedane framework om met anderen te communiceren die hoger ontwikkeld zijn. Zij hebben geen self-awareness (zelfbewustzijn) over hun eigen ontwikkelingsniveau ten opzichte van degene met wie zij praten, buiten hun werkkring, met een hoog ontwikkelings- en abstractie niveau en proberen met de hoogontwikkelde personen onprofessioneel te discussiëren.
Allāh Ta’ālā openbaart
أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَآءَ ٱلَّيلِ سَاجِداً وَقَآئِماً يَحْذَرُ ٱلآخِرَةَ وَيَرْجُواْ رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي ٱلَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَٱلَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ ٱلأَلْبَابِ
“Is hij, die Allah vereert in de uren der nacht, neerknielende en staande, die voor het Hiernamaals vreest en hoopt op de Barmhartigheid van zijn Heer. Zeg: “Zijn zij die weten gelijk aan hen die niet weten?” Maar alleen de verstandige trekken er lering uit.” Surah az-Zumar de groepen) H39, vers 9
Al Jalālayn[1] geven in hun tafsir de volgende uitleg: “(Is hij, die neerwerpt) is hij die Allah gehoorzaamt, evenals de Profeet ﷺ, in de uren van de nacht uitgestrekt op de grond en staand in het gebed, Verlossing zoekende van het Hiernamaals (bang zijn voor de straf van het Hiernamaals) en hoopt op de barmhartigheid van zijn Heer en hoopt op de Tuin van zijn Heer, gelijk gesteld aan Abu Jahal en zijn gastheer? (Zeg) aan hen, o Mohammed: (Zijn zij die weten van) Allāh’s Goddelijke Eenheid en Allāh’s Geboden en verboden, dat wil zeggen Abu Bakr en zijn geloofsgenoten (gelijk) in beloning en daden van gehoorzaamheid (met hen die niet weten) van Allāh’s Goddelijke Eenheid of Allāh’s Geboden en verboden, dus Abu Jahal en zijn gastheer? Maar alleen de mensen van begrip, alleen zij die het intellect onder de mensen bezitten trekken er lering uit.”
Ibn Kathīr[2] geeft de volgende uitleg in zijn tafsir:
De gehoorzame en de zondaar zijn niet gelijk
Allah zegt, “is degene die gelijk is als dit gelijk aan degene die andere vennoten in aanbidding van Allah brengen en rivalen tegen Hem opzetten’ ze zijn niet gelijk aan Allah, zoals Hij zegt:
[لَيْسُواْ سَوَآءً مِّنْ أَهْلِ الْكِتَـبِ أُمَّةٌ قَآئِمَةٌ يَتْلُونَ ءَايَـتِ اللَّهِ ءَانَآءَ الَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ ]
(Niet allemaal zijn gelijk; een partij van het Volk van de Schrift staan voor het recht, zij het reciteren de Āyat van Allah Ana’a Al-Layl, ootmoedig zelf (in gebed).) (3:113). En Allah zegt hier:
[أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ ءَانَآءَ الَّيْلِ سَـجِداً وَقَآئِماً]
(Is er iemand die gehoorzaam is aan Allah, Ana’a Al-Layl (neerwerpen en staan), dat wil zeggen, die nederig is en Allah vreest, wanneer hij neerwerpt (sajdah) en staat (in gebed). Er is gerapporteerd dat Ibn Mas`ud (ra) zei: “De gehoorzame is iemand die Allah en Zijn Boodschapper gehoorzaamt.” Ibn ‘Abbās (ra) Al-Hasan, As- Suddi en Ibn Zayd zeiden: “Ana’a Al-Layl betekent in de diepte der nacht.
[يَحْذَرُ الاٌّخِرَةَ وَيَرْجُواْ رَحْمَةَ رَبِّهِ]
(Angst voor het Hiernamaals en hopen op de Barmhartigheid van zijn Heer.) Betekent, in Zijn aanbidding voelt hij zowel angst als hoop. Beide zijn essentieel in de eredienst, en de angst moet sterker worden gedurende het leven. Allah zegt:
[يَحْذَرُ الاٌّخِرَةَ وَيَرْجُواْ رَحْمَةَ رَبِّهِ]
(Angst voor het Hiernamaals en hopen op de Barmhartigheid van zijn Heer.) Op het tijdstip van de dood, is hoop op de eerste plaats zoals Imam `Abd bin Humayd in zijn Musnad rapporteerde van Anas (ra) die zei: “De Boodschapper van Allah kwam binnen bij een man ten tijde van zijn heengaan en zeide tot hem: «كَيْفَ تَجِدُكَ؟»
(Hoe voelt u zich) Hij zei: “Ik ben zowel bang als hoopvol.” De boodschapper van Allah zei:
«لَا يَجْتَمِعَانِ فِي قَلْبِ عَبْدٍ فِي مِثْلِ هَذَا الْمَوْطِنِ إِلَّا أَعْطَاهُ اللهُ عَزَّ وَجَلَّ الَّذِي يَرْجُو، وَأَمَّنَهُ الَّذِي يَخَافُه»
(Deze komt niet voor in iemands hart ten tijden zoals deze, maar Allah zal hem geven wat hij hoopt en hem beschermen voor wat hij vreest.)” Dit werd vastgelegd door At-Tirmidhī, An-Nasā’ī in Al-Yawm wal-Layla, en Ibn Majah uit de Hadith van Yasar bin Hātim van Jāfar bin Sulaimān. At-Tirmidhī zei: “Gharib. ‘Imam Ahmad rapporteerde dat Tamīm Ad-Dari zei dat de Boodschapper van Allah zei:
«مَنْ قَرَأَ بِمِائَةِ آيَةٍ فِي لَيْلَةٍ كُتِبَ لَهُ قُنُوتُ لَيْلَة»
(Degene die 100 Āyat in een nacht reciteert, zal worden opgetekend alsof hij de hele nacht heeft gebeden). Dit werd ook gerapporteerd door An-Nasā’ī in Al-Yawm Wal-Layla.
[قُلْ هَلْ يَسْتَوِى الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لاَ يَعْلَمُونَ]
(Zeg: “Zijn diegenen die weten gelijk aan hen die niet weten”) betekent, is dit gelijk aan degene die voorziet in het opzetten van rivalen tegen Allah om te misleiden (mensen) van Zijn pad
[إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الأَلْبَـبِ]
(Het is alleen de mensen van begrip, die zullen herinneren.). Dat wil zeggen, de enige die het verschil tussen hen begrijpt is degene met begrip. En Allah weet het beste.
Persoonlijkheidstheorie
Veel psychologen geloven dat persoonlijkheidskenmerken een belangrijke rol in creatief denken kan spelen. Op basis van diverse studies, blijkt dat creatieve mensen bepaalde persoonlijkheidskenmerken schijnen te delen. Uit bewijs verkregen van een aantal objectieve en subjectieve persoonlijkheidstests blijkt, dat oorspronkelijke of creatieve mensen de neiging hebben op de volgende eigenschappen:
- Zij geven de voorkeur aan complexiteit over de eenvoud en een zekere mate van schijnbare onevenwicht in verschijnsel.
- Ze zijn meer complexe psycho dynamisch en hebben een grotere personele werkingssfeer.
- Ze zijn meer onafhankelijk in hun oordeel.
- Ze zijn meer assertief en dominant.
- Zij verwerpen onderdrukking als een mechanisme voor de controle van de impuls.
- Ze hebben voorkeur voor intuïtie.
- Ze hebben een brede belangstelling.
- Ze hebben hoge energieniveaus.
- Ze hebben een nadruk op esthetische factoren.
- Ze hebben een gevoel van eigen creatief vermogen.
Creatieve mensen kunnen zowel non-conformisten als minder beperkt zijn door hun conventioneel denken dan de niet-creatieve mensen. Ze zijn vaak meer bezig met nieuwe ideeën voor de mensheid dan met hun materieel succes en om die reden worden ze soms gezien als ‘moeilijke leerlingen in het studieleven.” Dat wil zeggen zij proberen antwoord te vinden op inductie en deductie en zijn niet gauw tevreden met de bereikte kwaliteit.
Creatieve mensen zijn over het algemeen hoog ontwikkeld met intellectuele capaciteiten en zijn meestal getalenteerd met bv. kunst, wetenschap, poëzie of wiskunde. Met andere woorden, ze hebben bepaalde (speciale) vaardigheden die ze kunnen gebruiken in hun zoektocht naar nieuwe ideeën. Studies van hoog ontwikkelde creatieve mensen op het gebied van kunst, literatuur, wetenschap en wiskunde geven aan dat ze meestal zeer hoge scores op intelligentie tests verkrijgen. Het is niet verwonderlijk, want creativiteit vereist kennis en het vermogen om ideeën tot elkaar te brengen. Mogelijk zal het informatiever-werkingsmodel van Alahazrat Imam Ahmad Raza Khan (radi Allāhu anhu) nuttiger zijn voor de studie van de creativiteit.
De manieren in de studie van de creativiteit.
De manieren waarop we ontvangen, organiseren, opslaan en informatie opvragen hebben zeer waarschijnlijk een effect op het creatieve denkproces. Creatief denken is geen oefening of fantasie, het vereist een database van voorafgaande kennis en het waarnemen van nieuwe en belangrijke relaties in de bestaande ideeën en fenomenen. De mogelijkheid dient aanwezig te zijn om nieuwe relaties de resultaten te laten waarnemen, op hun beurt, in nieuwe ideeën, nieuwe methoden, nieuwe oplossingen of zelfs nieuwe problemen. De Mufakkirs (denkers) wie we geneigd zijn te beschouwen als de meest creatieve mensen zijn de mensen die inzichten produceren, die de velden veranderen waarop zij werken en die een diepe impact hebben op de cultuur waartoe ze behoren.
Rollen en normen
De beste moslims zijn degene die juist zeer jong in leeftijd zijn en hun verplichtingen jegens Allah, de Boodschapper ﷺ en hun ouders onverkort nakomen. Zij zijn de ‘rol modellen’ van deze tijd. De normen en waarden die de Shari’ah heeft voorgeschreven zijn de instrumenten voor deze jongelui om hun geloofsuiting naar buiten te dragen. Zulke voorbeeldige jongeren heb ik geobserveerd in Jamia Madinatul Islam (Den Haag) en Hijaz College Islamic University(Warwickshire, GB).
Zelfmanagement
Het is van grote waarde om dagelijks even bij stil te staan over uw daden van de dag en de nacht. De hoogbegaafde Sheikh Shah Ahmad Noorani Siddiqui (Alayhir Rahmah) heeft in zijn Shajrah Sharīf geschreven, dat de moslims dagelijks na het fajr gebed en na het maghrib gebed op hun musAllāh (gebedskleed) moeten blijven zitten en gedurende minimaal vijf minuten hun tussenbalans moeten opmaken. Als zij gedurende die twee tijdreeksen onvoldoende ibādah (godsbelijdenis) hebben gedaan, of zonde hebben begaan – kabiera of saghiera, dienen zij zich daarvoor te schamen, Allah vergiffenis te vragen en voorkomen dat het weer gebeurt.
Veel stress bij mensen komt namelijk door het roekeloos leven en het nimmer stilstaan bij hun hoedanigheid als moslim in deze wereld. Allah heeft geopenbaard dat Hij de Jinn en mens heeft geschapen om hem te aanbidden. Door het aanbidden van Allah ontlaat u uw negatieve energie door deze om te zetten in positieve energie. Deze omzetting kan alleen plaats vinden na rechtschapen tawbah (berouw).
Stress komt door onvoldoende berouw, op je tenen gaan staan, je gelijk willen voelen met hoger ontwikkelden, jaloers zijn, enzovoorts. Veel mensen zijn gevangenen van hun eigen ziel. Ze zijn als flessen met een stevige kurk erop, waarin van alles en nog wat is gepropt. Het is dus geen wonder dat ze terugvallen op vluchtmiddelen als medicijnen die slechts tijdelijk stress wegdrukken.
Iemand heeft ooit gezegd, dat mensen slechts 10% van hun mentale capaciteit gebruiken. En zelfs die kleine hoeveelheid wordt slecht gebruikt, of op zo’n manier dat er onnodige stress ontstaat. Probeer te achterhalen hoe uw geest werkt en neem wat van de druk weg door niet te willen nastreven wat niet in uw bereik ligt, maar werk er geleidelijk naar toe. Als Allah en Zijn Boodschapper ﷺ met u tevreden zijn, zal al het wereldse zonder veel ergernis zelf naar u toekomen.
De Rooh (ziel) is een middel om de transcendentale elementen van je wezen te beschrijven, dat wil zeggen, de innerlijke bron waaruit je de diepere betekenis van je leven en je inspiratie put. Via de Rooh kun je in contact komen met onvermoede capaciteiten in jezelf en anderen, ook wel latent management genoemd. Religie heeft voor veel mensen haar betekenis verloren, ook voor moslims. Ja, zij beginnen te vasten in de heilige maand Ramadān Sharīf zonder de maan te hebben aanschouwt. En als hun gebeden door Allah niet verhoort of niet direct vervuld wordt, omdat zij arrogant zijn en zich niet aan de Shari’ah hebben gehouden, dan volgt stress. Dit leidt tot fitnah (onenigheid, twist) onder vele familieleden en naaste relaties was uitmunt in stress. Sommigen zien de oorzaak hiervan in de leegheid, de innerlijke wanhoop en het gebrek aan visie van de moderne westerse samenleving.
De archetypische en transcendentale psychologie (psychoanalyse) biedt een alternatieve methode voor het ontdekken en ontwikkelen van je hogere zelf. Zelfs degenen die niet gelovig zijn moeten erkennen dat de spirituele en bezielde dimensie noodzakelijk is om gezond te blijven en je mogelijkheden te realiseren en te verbreden. Er bestaan meerdere methoden om in contact te komen met de Rooh. Voor veel mensen zijn de onderstaande technieken waardevol gebleken:
- Retraite: je terugtrekken uit allerlei soorten afleidingen om naar de diepte van je Rooh te luisteren.
- Zikr (meditatie) en namāz (gebed).
- Esthetische ervaringen met islamitische kunst (kaligrafie), muziek (naat met dafla, Qawali, Sama), natuur (landschapen, genot van vrije dieren zoals vogels in het bos).
- Religieuze rituelen en ceremonies (namāz in groepsverband, Juma [vrijdaggebed], Djalse, Naat-e-Mehfil).
- Symboolduiding (perceptie) naar aanleiding van dromen en actieve fantasieën.
Wa ma ‘alayna illalbalaq.
Referentie
- Al Qur’ān
- Alahazrat Ahmad Raza Khan (ra), Razvi model of personality formation
- Tafsir Ibn Kathīr
- Tafsir al Jalālayn
- Wijsman, E., Psychologie en Sociologie, 1991
[1] Tafsir al-Jalālayn is een van de meest significante tafāsir (commentaar) voor de studie van de Qur’ān. Het is samengesteld door de twee “Jalals”, namelijk Jalal al-Dīn al-Mahalli (overleden 864 AH / 1459) en zijn leerling Jalal al-Dīn al-Suyuti (overleden 911 AH / 1505), Tafsir al-Jalālayn is algemeen beschouwd als een van de meest toegankelijke werken van de Qur’ān exegese vanwege zijn eenvoudige stijl en één volume lengte.
[2] Ibn Kathīr (1301–1373) schreef een beroemd tafsir op de Qur’ān genoemd Tafsir al-Qur’ān al-‘Azīm die bepaalde Hadith, of uitspraken van Profeet Mohammed verbonden zijn, en uitspraken van de Sahāba gerelateerd aan Qur’ān verzen. Tafsir Ibn Kathīr is beroemd in de hele islamitische wereld en is heden onder de moslims in de westerse wereld een van de meest gebruikte uitleg van de Qur’ān.